Общение взрослых с детьми

Ересек адаммен қарым-қатынас бала үшін Балалық шақтың барлық кезеңдерінде ерекше маңызға ие. Бірақ бұл оның өмірінің алғашқы жеті жылында, өсіп келе жатқан адамның жеке басы мен іс-әрекетінің барлық негіздері қаланған кезде ерекше маңызды. Сонымен қатар, " бала неғұрлым жас болса, ол үшін ересектермен қарым-қатынас соғұрлым маңызды болады.
Қарым-қатынастың ситуациялық-тұлғалық түрі
Бала қарым-қатынасқа дайын қажеттілікпен туылмайды. Алғашқы екі-үш аптада ол ересек адамды көрмейді немесе қабылдамайды. Бірақ бұған қарамастан, ата-анасы онымен үнемі сөйлеседі, оны еркелетеді, кезбе көзқарасын ұстайды. Бұл жақын ересектердің сүйіспеншілігінің арқасында, бұл бір қарағанда пайдасыз, іс-әрекеттерде көрінеді, өмірдің бірінші айының соңында сәбилер ересек адамды көре бастайды, содан кейін онымен сөйлесе бастайды.
Алдымен бұл қарым-қатынас ересек адамның әсеріне жауап ретінде көрінеді: анасы балаға қарап, күлімсіреп, онымен сөйлеседі, ал ол жауап ретінде күлімсіреп, қолдары мен аяқтарын бұлғайды. Содан кейін (үш-төрт айда) таныс адамды көргенде, бала қуанады, белсенді қозғала бастайды, серуендей бастайды, ересек адамның назарын өзіне аударады, ал егер ол оған назар аудармаса немесе өз ісімен айналысса, қатты және ренжіп жылайды. Ересек адамның назарына деген қажеттілік - қарым-қатынастың бірінші және негізгі қажеттілігі-балада өмір бойы қалады. Бірақ кейінірек оған басқа қажеттіліктер қосылады, олар туралы әрі қарай айтылады.
Кейбір ата-аналар бұл әсерлердің барлығын қажетсіз және тіпті зиянды деп санайды. Баласын еркелетпеуге, оны шамадан тыс назар аударуға үйретпеуге тырысып, олар ата-аналық міндеттерін құрғақ және ресми түрде орындайды: олар ата-аналық сезімдерін білдірмей, сағат бойынша тамақтанады, қайта оралады, серуендейді және т.б. Нәресте кезіндегі мұндай қатаң формальды тәрбие өте зиянды. Ересек адаммен жағымды эмоционалды байланыста баланың зейіні мен ізгі ниетіне деген қажеттілігін қанағаттандыру ғана емес, сонымен бірге баланың болашақ дамуының негізі қаланады - оның айналасындағыларға белсенді, белсенді қатынасы, заттарға деген қызығушылығы, көру, есту, әлемді қабылдау қабілеті, өзіне деген сенімділік. Барлық осы маңызды қасиеттердің эмбриондары ананың нәрестемен қарапайым және қарабайыр қарым-қатынасында пайда болады.
Егер өмірдің бірінші жылында бала қандай да бір себептермен жақын ересектерден жеткілікті көңіл мен жылулық ала алмаса (мысалы, анасынан ажырасу немесе ата-анасының жұмыспен қамтылуы), бұл болашақта өзін-өзі білуге мүмкіндік береді. Мұндай балалар қатал, пассивті, сенімсіз немесе, керісінше, өте қатыгез және агрессивті болады. Кейінгі өмірде ересектердің назары мен ізгі ниетіне деген қанағаттандырылмаған қажеттіліктерін өтеу өте қиын болуы мүмкін. Сондықтан ата-аналар нәресте үшін жақын ересектердің қарапайым назары мен ізгі ниеті қаншалықты маңызды екенін түсінуі керек.
Бала ересек адамның жеке қасиеттерін әлі ажырата алмайды. Ол үлкен адамның білім деңгейі мен дағдыларына, оның әлеуметтік немесе мүліктік жағдайына мүлдем бей-жай қарамайды, тіпті оның сыртқы келбеті мен киіміне мән бермейді. Баланы тек ересек адамның жеке басы және оған деген көзқарасы қызықтырады. Сондықтан, мұндай қарым-қатынастың қарабайырлығына қарамастан, ересек адам бір нәрсеге (ойын, Білім, өзін-өзі растау) құрал ретінде емес, тұтас және өзін-өзі бағалайтын тұлға ретінде әрекет еткенде, ол жеке мотивтермен қозғалады. Қарым-қатынас құралдарына келетін болсақ, олар осы кезеңде тек экспрессивті-мимикалық сипатқа ие. Сыртқы жағынан, мұндай қарым - қатынас баланың көзқарастарымен, күлімсіреуімен, айқайлауымен және серуендеуімен және ересек адамның мейірімді әңгімесімен бөлісуге ұқсайды, одан нәресте тек өзіне қажет нәрсені-назар мен ізгі ниетті алады.
Қарым-қатынастың ситуациялық-тұлғалық формасы туғаннан бастап алты айға дейінгі өмірдің басты және жалғыз түрі болып қала береді.
Осы кезеңде нәрестенің ересек адаммен қарым-қатынасы басқа әрекеттерден тыс жүреді және баланың жетекші әрекетін құрайды.
Қарым-қатынастың ситуациялық-іскерлік түрі
Өмірдің екінші жартысында баланың қалыпты дамуымен ересек адамның назары енді жеткіліксіз. Баланы ересек адамның өзі емес, онымен байланысты заттар өзіне тарта бастайды. Бұл жаста баланың ересек адаммен қарым - қатынасының жаңа формасы дамиды-ситуациялық-іскерлік және онымен байланысты іскерлік ынтымақтастық қажеттілігі. Қарым-қатынастың бұл формасы бұрынғыдан ерекшеленеді, өйткені ересек адамға баланың өзі қажет және қызықты емес, оның назары мен қайырымды көзқарасы емес, оның әртүрлі пәндері бар және олармен бірдеңе жасай алады. Ересек адамның "іскерлік" қасиеттері, демек, қарым-қатынастың іскерлік мотивтері бірінші орынға шығады.
Осы кезеңдегі байланыс құралдары да айтарлықтай байытылған. Бала қазірдің өзінде өздігінен жүре алады, заттарды басқара алады, әртүрлі позаларды қабылдай алады. Мұның бәрі экспрессивті-мимикаға объективті-тиімді қарым - қатынас құралдары қосылатындығына әкеледі-балалар қимылдарды, позаларды, мәнерлі қимылдарды белсенді қолданады.
Алдымен балалар ересектер көрсететін заттар мен ойыншықтарға ғана тартылады. Бөлмеде көптеген қызықты ойыншықтар болуы мүмкін, бірақ балалар оларға назар аудармайды және осы молшылықтың арасында скучно бастайды. Бірақ ересек адам (немесе үлкен бала) олардың біреуін алып, онымен қалай ойнауға болатындығын көрсеткеннен кейін: көлікті жылжыту, иттің қалай секіруі мүмкін, қуыршақты қалай тарауға болады және т.б. - барлық балалар дәл осы ойыншыққа жетеді, ол ең қажет және қызықты болады. Бұл екі себепке байланысты болады.
Біріншіден, ересек адам бала үшін оның қалауының орталығы болып қала береді, Осыған байланысты ол қол тигізетін заттарға тартымдылық береді. Бұл заттар қажет және қолайлы болады, өйткені олар ересек адамның қолында.
Екіншіден, ересек адам балаларға осы ойыншықтарды қалай ойнауға болатындығын көрсетеді. Ойыншықтардың өзі (кез-келген зат сияқты) оларды қалай ойнауға немесе пайдалануға болатындығын ешқашан айтпайды. Пирамидаға сақина қою керек екенін, қуыршақты тамақтандыруға және төсекке қоюға болатындығын және текшелерден мұнара салуға болатындығын тек басқа аға адам көрсете алады. Мұндай көрсетілімсіз бала бұл заттармен не істеу керектігін білмейді, сондықтан оларға жетпейді. Балалардың ойыншықтармен ойнауы үшін ересек адам алдымен олармен не істеуге болатынын және қалай ойнау керектігін көрсетуі керек. Осыдан кейін ғана балалардың ойыны мағыналы және мағыналы болады. Сонымен қатар, заттармен белгілі бір әрекеттерді көрсете отырып, оларды орындау ғана емес, сонымен бірге балаға үнемі жүгіну, онымен сөйлесу, оның көзіне қарау, оның дұрыс тәуелсіз әрекеттерін қолдау және ынталандыру маңызды. Мұндай пәндермен бірлескен ойындар баланың ересек адаммен іскерлік қарым-қатынасын немесе ынтымақтастығын білдіреді. Ынтымақтастық қажеттілігі ситуациялық-іскерлік қарым-қатынас үшін негізгі болып табылады.
Мұндай қарым-қатынастың баланың психикалық дамуы үшін маңызы зор. Ол келесіден тұрады.
Біріншіден, мұндай қарым-қатынаста бала пәндік әрекеттерді меңгереді, тұрмыстық заттарды қолдануды үйренеді: қасық, тарақ, кастрюль, ойыншықтармен ойнау, киіну, жуу және т. б.
Екіншіден, мұнда баланың белсенділігі мен тәуелсіздігі пайда бола бастайды. Заттарды манипуляциялау арқылы ол алғаш рет ересек адамнан тәуелсіз және өз іс-әрекетінде еркін сезінеді. Ол өзінің іс-әрекетінің субъектісі және тәуелсіз қарым-қатынас серіктесі болады.
Үшіншіден, ересек адаммен ситуациялық-іскерлік қарым-қатынаста баланың алғашқы сөздері пайда болады. Шынында да, ересек адамнан қажетті затты сұрау үшін балаға оны атау керек, яғни сөз айту керек. Сонымен қатар, бұл тапсырманы - бір немесе басқа сөзді айту - қайтадан баланың алдына тек ересек адам қояды. Баланың өзі ересек адамның шақыруынсыз және қолдауынсыз ешқашан сөйлей алмайды. Ситуациялық-іскерлік қарым-қатынаста ересек адам баланың алдында үнемі сөйлеу міндетін қояды: балаға жаңа затты көрсете отырып, ол оған осы затты атауды, яғни оның артынан жаңа сөз айтуды ұсынады. Сонымен, заттармен ересек адаммен өзара әрекеттесу кезінде қарым - қатынастың, ойлаудың және өзін-өзі реттеудің негізгі құралы-сөйлеу пайда болады және дамиды.
Сөйлеуді дамыту
Сөйлеудің пайда болуы мен дамуы баланың ересек адаммен қарым-қатынасын дамытудың келесі кезеңін мүмкін етеді, ол алдыңғы екеуінен айтарлықтай ерекшеленеді. Қарым-қатынастың алғашқы екі түрі ситуациялық болды, өйткені бұл қарым-қатынастың негізгі мазмұны белгілі бір жағдайда тікелей болды. Ересек адамның жақсы қарым-қатынасы, оның күлімсіреуімен және мейірімді қимылдарымен (ситуациялық-жеке қарым-қатынас) және ересек адамның қолындағы көруге, ұстауға, қарастыруға болатын заттар (ситуациялық-іскерлік қарым-қатынас) баланың жанында, оның көз алдында болды.
Қарым-қатынастың келесі формаларының мазмұны енді көрнекі жағдаймен шектелмейді, бірақ одан асып түседі. Баланың ересек адаммен қарым-қатынасының тақырыбы өзара әрекеттесудің нақты жағдайында көрінбейтін құбылыстар мен оқиғалар болуы мүмкін. Мысалы, олар жаңбыр туралы, күннің жарқырауы туралы, алыс елдерге ұшқан құстар туралы, машинаның құрылысы туралы және т. б. екінші жағынан, қарым-қатынастың мазмұны өз тәжірибелері, мақсаттары мен жоспарлары, қарым-қатынастары, естеліктері және т. б. болуы мүмкін. Мұның бәрін көзбен көруге және қолмен сезінуге болмайды, бірақ ересек адаммен қарым-қатынас арқылы мұның бәрі бала үшін өте нақты, мағыналы болады. Ситуациялық емес қарым-қатынастың пайда болуы мектеп жасына дейінгі баланың өмір әлемінің көкжиегін айтарлықтай итермелейтіні анық.
Ситуациялық емес қарым-қатынас баланың белсенді сөйлеуді меңгеруінің арқасында ғана мүмкін болады. Өйткені, сөйлеу-бұл адамға баланың көз алдында жоқ заттар туралы тұрақты бейнелер мен идеялар жасауға және осы өзара әрекеттесу жағдайында жоқ осы бейнелер мен идеялармен әрекет етуге мүмкіндік беретін жалғыз әмбебап құрал. Мазмұны қабылданған жағдайдан тыс болатын мұндай байланыс ситуациялық емес деп аталады.
Ситуациялық емес қарым - қатынастың екі түрі бар-танымдық және жеке.