Жұмбақтардың мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу дамуына әсері

Тәрбиешілерге кеңес беру
Жұмбақтардың мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу дамуына әсері

Тәрбиеші Литвиненко З.Н.

Жұмбақ-ауызша халық шығармашылығының шағын формаларының бірі, онда заттар мен құбылыстардың ең жарқын, тән белгілері өте Сығылған, бейнелі түрде беріледі. Жұмбақтар-біздің ескі және мейірімді таныстарымыз. Олардың кез-келгенін "бетпе-бет" деп қате білуге болады, кездесу кезінде тіл бұралуымен де, санаумен де шатастырмай.
1. Мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеуінің дамуына жұмбақтардың әсері туралы
Жұмбақтарды болжау және ойлап табу балалардың сөйлеуінің жан-жақты дамуына әсер етеді. Жұмбақта метафоралық бейнені құру үшін әр түрлі экспрессивтілік құралдарын қолдану (даралауды қабылдау, сөздің көп мағыналылығын, анықтамаларды, эпитеттерді, салыстыруларды, ерекше ритақты ұйымды қолдану) мектеп жасына дейінгі балалардың сөйлеу бейнесін қалыптастыруға ықпал етеді.
Жұмбақтар сөздердің көп мағыналылығына байланысты сөздікті байытады, сөздердің қайталама мағыналарын көруге көмектеседі, сөздің бейнелі мағынасы туралы идеяларды қалыптастырады. Олар орыс тілінің дыбыстық және грамматикалық құрылымын меңгеруге көмектеседі, бұл тілдік формаға назар аударуға және оны талдауға мәжбүр етеді.
Жұмбақтар балада болжамды, тапқырлықты дамытады. Жұмбақ шешіледі-сұралған адам жұмбақтың үстінен басын сындырады. Фантастика неғұрлым батыл болса, болжау үшін жұмбақ соғұрлым қиын болады. Сенімсіздік жұмбақтың бейнелеріне шындықтың айқын қарама-қайшылығын береді, ал болжам шатасуға тәртіп әкеледі: бәрі жұмбақ заттың нақты қасиеттеріне сәйкес өз орнына келеді.
Басқаша айтқанда, жұмбақ тек жұмбақ тақырыпқа ғана тән ерекше белгілер мен қасиеттерді көрсетеді. Ол объектілер арасындағы ұқсастықтар мен ұқсастықтарды жоққа шығаруға негізделген. Жұмбақтың Бұл қасиеті баланы құбылыстар мен қоршаған әлем объектілері арасындағы байланыстар, сондай-ақ әр объект пен құбылыстың ерекшеліктері туралы ойлауға әкеледі.
Жұмбақтарды шешу талдау, жалпылау қабілетін дамытады, өз бетінше қорытынды, қорытынды жасау қабілетін қалыптастырады. Заттың немесе құбылыстың ең тән, мәнерлі белгілерін нақты ажырата білу, заттардың бейнелерін нақты және қысқаша жеткізе білу балаларда "шындыққа поэтикалық көзқарасты"дамытады.
Тақырыптық, жұмбақтың нақтылығы, егжей-тегжейге назар аудару оны балаларға дидактикалық әсер етудің тамаша әдісі етеді. Өз жұмысыңызда сіз балаларға сабақтардың, бақылаулардың, әңгімелердің басында жұмбақтар ұсына аласыз. Жұмыстың мұндай түрлерінде жұмбақ қызығушылық тудырады және қызығушылық тудыратын объект немесе құбылыс туралы егжей-тегжейлі сөйлесуге себеп болады. Фольклордың бұл формалары сабақтарға белгілі бір "живинканы" енгізеді, олар белгілі бір заттарға жаңа көзқараспен қарауға, бұрыннан келе жатқан нәрселерде ерекше, қызықты нәрселерді көруге мәжбүр етеді.
Әдіскерлер жұмбақтарды тек басында және қызмет барысында ғана емес, сонымен бірге оның соңында да қолдануды ұсынады. Мысалы, заттарды қарастыру, оларды салыстыру және салыстыру, ұқсастықтар мен айырмашылықтарды табу арқылы балалар қорытындыға келіп, оларды сөзбен жеткізеді. Жұмбақ сонымен бірге іс-әрекет процесін аяқтаудың және жалпылаудың бір түрі бола алады, бұл балалардың санасында заттың белгілерін бекітуге көмектеседі. Бұл әдіс балалардың объектінің немесе құбылыстың тән қасиеттері туралы идеяларын нақтылауға көмектеседі. Осылайша, жұмбақтар балаларға тілдік құралдарды әртүрлі тәсілдермен қолдана отырып, бір нәрсені қалай айтуға болатындығын түсінуге көмектеседі.
Сөйлеуді дамытуда әртүрлі бұзылулары бар балалармен айналысатын мұғалімдердің тәжірибесінде жұмбақ, компам және қызықты фольклорлық форма кеңінен қолданылады. Жұмбақтың басты ерекшелігі-бұл ауызша-логикалық тапсырма. Жұмбақты табу дегеніміз-сұраққа жауап беру, яғни күрделі ақыл-ой операциясын жасау. Жұмбақта қарастырылып отырған тақырып жасырын, шифрланған және оны шешу жолдары әртүрлі.
Жұмбақтың түзету және дамыту мүмкіндіктері әртүрлі. Олардың ішіндегі ең маңыздысы:
* тапқырлықты, тапқырлықты, реакция жылдамдығын тәрбиелеу;
* психикалық белсенділікті ынталандыру;
* ойлауды, сөйлеуді, есте сақтауды, зейінді, қиялды дамыту;
* қоршаған әлем туралы білім мен идеялар қорын кеңейту;
* сенсорлық сфераның дамуы.
Бұл әсіресе сөйлеудің жалпы дамымауы бар балаларға қатысты, өйткені бұл жағдайда жұмбақ баланың дұрыс сөйлеуін түзету және қалыптастыру үшін маңызды практикалық материалға айналады.
Логикалық есептің түріне, шешуге қажетті психикалық операцияның сипатына сәйкес жұмбақтарды шартты түрде үш топқа бөлуге болады.
Қиындықтың бірінші деңгейінің жұмбақтарына мыналар жатады:
- заттың, құбылыстың белгілерін санауға негізделген жұмбақтар (мөлшері, пішіні, түсі, дәмі, дыбысы, қозғалысы, материалы, мақсаты);
- сөз жазылған белгілерді тізімдейтін жұмбақтар-жұмбақ.
Мұндай жұмбақтарды болжау қарапайым талдауға (белгілерді оқшаулауға) және синтезге (оларды біртұтас етіп біріктіруге) негізделген. Белгілердің жеткілікті саны қажетті ақыл-ой операцияларын жасауға және логикалық мәселені сәтті шешуге мүмкіндік береді.
Екінші деңгейдегі жұмбақтарға мыналар жатады:
- объектінің сипаттамасы қысқаша берілген жұмбақтар, 1-2 белгі бойынша объектінің тұтас бейнесін қалпына келтіру қажет;
- заттарды теріске шығаруға немесе салыстыруға, заттарды немесе құбылыстарды салыстыруға негізделген жұмбақтар.
Мұндай логикалық мәселені шешу үшін бала онда көрсетілген белгімен таныс болуы керек, оны ажырата білуі керек, оны басқатырғышта аталмаған басқа белгілермен байланыстыра білуі керек. Бұл тақырып, құбылыс туралы толық идеялар болған кезде мүмкін болады.
Үшінші деңгейдегі жұмбақтар-метафоралық жұмбақтар. Осы жұмбақтарды болжай отырып, балалар метафораның жасырын мағынасына еніп, бір-бірінен алшақ объектілер мен құбылыстардағы ұқсастықтарды, ортақ белгілерді ажыратады.
Қиындық деңгейін анықтаған кезде келесі факторларды ескеру қажет: логикалық тапсырманың түрі және жұмбақты шешкен кезде бала орындауы керек психикалық операцияның сипаты; сөйлеу дамуының әртүрлі деңгейлері бар балаларға арналған жұмбақтың көрнекі-экспрессивті құралдарының болуы; жұмбақтың композициялық-синтаксистік құрылымының күрделілігі (сөйлем-сұрақ, бір компонентті сөйлем, сөйлемнің біртекті мүшелерін қолдану және т. б. )
ОНР бар мектеп жасына дейінгі балалар жұмбақтардың мәтінін түсінуде және түсіндіруде қиындықтарға тап болады, бұл, әрине, болжаудың дұрыстығына әсер етеді.
Жұмбақтарды дұрыс түсінуді және дұрыс болжауды қамтамасыз ететін шарттар: балаларды жұмбақта айтылған заттар мен құбылыстармен алдын-ала таныстыру; мұғалімнің жұмбақтарды қолдану тәсілін, оларды ұсынудың сипаты мен тәсілін ойластыру; балалардың сөйлеу тілінің даму деңгейі; ОНР бар мектеп жасына дейінгі балалардың жас ерекшеліктері мен мүмкіндіктерін ескеру.
Бастауыш мектеп жасына дейінгі балаларға арналған жұмбақтардың тақырыбы олардың өмірлік тәжірибесімен шектеледі. Бұл баланың күнделікті өмірде кездесетін, оған эмоционалды әсер ететін заттар туралы жұмбақтар (ойыншықтар, үй жануарлары, тұрмыстық заттар, Тамақ өнімдері). Жұмбақтарда заттың жарқын, тән белгілері, қасиеттері мен қасиеттері (түсі, пішіні, мөлшері, жануардың дауысы, ол не жейді, әдеттері және т.б.) аталған. Кіші мектеп жасына дейінгі балаларға жұмбақ мәтінімен рифмалық жұмбақтар ұсынылуы мүмкін.
Орта мектеп жасына дейінгі балаларға жұмбақтардың кең тақырыбы ұсынылады: үй жануарлары мен жабайы табиғат, киім, өнімдер, табиғат құбылыстары, Көлік және т.б. жұмбақ тақырыбының сипаттамасын тақырып туралы "шағын әңгіме" ретінде толық, егжей-тегжейлі беруге болады. Қарапайым салыстырулар мен Мөлдір метафоралары бар жұмбақтар ұсынылады.
Үлкен мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс кезінде әртүрлі тақырыптағы жұмбақтарды қолдануға болады: табиғат құбылыстары, тұрмыстық заттар, құралдар, көлік құралдары, байланыс, спорт, адам және т. б. балаларға логикалық тапсырмалардың неғұрлым күрделі түрлері ұсынылады: салыстыру, алып тастау, салыстыру және т. б.
Жұмбақтарды ойлап табу оларды болжаудан гөрі қиын. Алдымен балалар осы жұмбақтың үлгісі бойынша жұмбақтарды әрең ойлап табады. Бірақ бұл жұмыс неғұрлым көп жүргізілсе, балалар жұмбақтарды неғұрлым қызықты және үлкенаниемыласпен ойлап табады. Танымдық даму тақырыптарын зерттей отырып, балаларды барлық заттарға: көкөністерге, жемістер мен Үй жануарларына, заттарға, жиһаздарға және басқа заттарға жұмбақтар ойлап табуға үйрету ұсынылады. Балаларға бұл шығармашылық жұмыстың түрі өте ұнайды. Ойлап тапқан жұмбақтарды жобаланған альбомдарға жазуға болады. Содан кейін оларды жұмыста қолданыңыз: сабақтарда, ойында.
2. Балаларды жұмбақтар жасауға үйрету әдістемесі
Дәстүр бойынша, мектепке дейінгі балалық шақта жұмбақтармен жұмыс оларды болжауға негізделген. Сонымен қатар, техника Балаларға жұмбақ нысандарды қалай және қалай болжауға үйрету туралы нақты ұсыныстар бермейді.
Балаларды бақылау болжау ең ақылды мектеп жасына дейінгі балаларда өздігінен немесе нұсқаларды таңдау арқылы болатынын көрсетеді. Сонымен қатар, топ балаларының көпшілігі пассивті бақылаушылар болып табылады. Тәрбиеші сарапшы ретінде әрекет етеді. Дарынды баланың белгілі бір жұмбаққа дұрыс жауабын басқа балалар тез есте сақтайды. Егер мұғалім біраз уақыттан кейін сол жұмбақты қойса, онда топ балаларының көпшілігі жауапты еске түсіреді. Баланың ақыл-ой қабілетін дамыта отырып, оны таныстарын болжаудан гөрі өз жұмбақтарын жасауға үйрету маңызды.
А. А. Нестеренко мектеп жасындағы балаларға арналған жұмбақтар жасау модельдерін жасады. Бейімделген нұсқада бұл технология мектеп жасына дейінгі балаларды жұмбақтар жасауға үйретуге мүмкіндік береді. Жұмбақтар жасау барысында баланың барлық ақыл-ой операциялары дамиды, ол сөйлеу шығармашылығынан қуаныш алады.
Балаларды жұмбақ жасауға үйрету 3, 5 жастан басталады. Мектеп жасына дейінгі балалармен жұмыс жасау тәжірибесінде жұмбақтарды құрастырудың үш негізгі моделі қолданылады. Оқыту келесідей болуы керек.
Мұғалім жұмбақ жасау моделі бейнеленген тақтайшалардың бірін іліп қояды және балаларға кез-келген объект туралы жұмбақ жасауды ұсынады.